65 YAŞ ÜSTÜ VATANDAŞLARIN ŞEHİR İÇİ TOPLU TAŞIMA HİZMETLERİNDEN YARARLANMASI
(RAPOR)
Halil MEMİŞ
MİARGEM Başkanı
I. GİRİŞ
Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişilerin şehir içi toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak yararlanabilmesi ile ilgili uygulamalar, bir çok kere kamuoyuna olumsuz şekilde yansımakta, mevzuatımızdaki düzenlemeler bazen farklı uygulanabilmekte, bazı durumlarda da düzenlemeler hayatın olağan akışına uygun düşmemektedir.
Bu tespitlerden yola çıkılmak suretiyle işbu rapor hazırlamıştır.
II. RAPORUN KONUSU
“Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişilerin şehir içi toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak yararlanabilmesine ilişkin usul ve esaslar, belediyelerdeki uygulamaları ve çözüm önerileri”
III. KONUYLA İLGİLİ MEVZUAT HÜKÜMLERİ
5393 sayılı Belediye Kanunu
Belediyenin yetkileri ve imtiyazları
Madde 15- Belediyenin yetkileri ve imtiyazları şunlardır:
….
f) Toplu taşıma yapmak; bu amaçla otobüs, deniz ve su ulaşım araçları, tünel, raylı sistem dâhil her türlü toplu taşıma sistemlerini kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirmek.
4736 sayılı Kamu Kurum Ve Kuruluşlarının Ürettikleri Mal Ve Hizmet Tarifeleri İle Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun
“Madde 1 – Genel bütçeye dahil daireler ile katma bütçeli idareler, bunlara bağlı döner sermayeli kuruluşlar, kanunla kurulan fonlar, kefalet sandıkları, sosyal güvenlik kuruluşları, genel ve katma bütçelerin transfer tertiplerinden yardım alan kuruluşlar, kamu iktisadi teşebbüsleri ve bağlı ortaklıkları ile müesseseleri, il özel idareleri ve belediyeler ile bunların kurdukları birlik, müessese ve işletmeler, özel bütçeli kuruluşlar, özelleştirme işlemleri tamamlanıncaya kadar, 24.11.1994 tarihli ve 4046 sayılı Kan una tâbi kuruluşlar ve özel hukuk hükümlerine tâbi, kamunun çoğunluk hissesine sahip olduğu kuruluşlar, kamu banka ve kuruluşları ile bunlara bağlı iş yerleri ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarınca üretilen mal ve hizmet bedellerinde işletmecilik gereği yapılması gereken ticarî indirimler hariç herhangi bir kişi veya kuruma ücretsiz veya indirimli tarife uygulanmaz.
(Ek fıkra: 12/7/2013-6495/88 md.) Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişiler, demiryolları ve denizyollarının şehir içi hatları ile belediyelere, belediyeler tarafından kurulan şirketlere, birlik, müessese ve işletmelere veya belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehir içi toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak, demiryolları ve denizyollarının şehirlerarası hatlarından ise %50 indirimli olarak yararlanırlar. Bu fıkrada belirtilen kurum ve kuruluşlar, belediyeler, belediyeler tarafından kurulan şirketler, birlikler, müessese ve işletmeler altmış ila altmış beş yaş arasında bulunan kişilerin toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz veya indirimli olarak yararlanmasını sağlayabilirler.
(Ek fıkra: 12/7/2013-6495/88 md.) İlgili kurumlar, belediyeler ile belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketler, ücretsiz ve indirimli seyahat hakkının kullanılması ile ilgili olarak gerekli tedbirleri alırlar. Ücretsiz veya indirimli seyahat hakkının kullandırılmaması hâlinde bu haktan faydalandırılmayan her kişi için toplu taşıma aracının tarifesi üzerinden elli tam bilet bedeli tutarında idari para cezası mülki idare amiri tarafından uygulanır. Bu maddeye göre verilecek idari para cezaları tebliğinden itibaren bir ay içinde ödenir.
(Ek fıkra: 12/7/2013-6495/88 md.) İkinci ve üçüncü fıkra hükümleri kapsamında hizmet verecek toplu taşıma araçları, toplu taşıma hizmetlerinin kapsamı ile bu hizmetlerden ücretsiz ve indirimli yararlanmaya ilişkin usul ve esaslar, Maliye, Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme, İçişleri ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik bakanlıklarının görüşleri alınmak suretiyle Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından çıkarılan yönetmelikle düzenlenir.
(Ek fıkra: 27/3/2015-6637/17 md.) İkinci ve üçüncü fıkra hükümleri kapsamında, belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı ile özel deniz ulaşımı aracı için bunların işletmecilerine, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı bütçesine bu amaçla konulan ödenekten ilgili belediyeler aracılığıyla her ay gelir desteği ödemesi yapılır. Yapılacak aylık gelir desteği ödemesini yıllık olarak belirlemeye, bu tutarı faaliyette bulunulan yere ve/veya belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracını taşıma kapasitesine göre farklılaştırmaya ve yapılacak ödemeye ilişkin diğer esas ve usuller Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ve Maliye Bakanlığı tarafından müştereken altı ay içinde belirlenir.
Ücretsiz veya İndirimli Seyahat Kartları Yönetmeliği1
Amaç ve kapsam
MADDE 1 – (1) Bu Yönetmelik, 8/1/2002 tarihli ve 4736 sayılı Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Ürettikleri Mal ve Hizmet Tarifeleri ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun kapsamında ücretsiz veya indirimli yolcu taşıma hizmeti verecek toplu taşıma araçlarının belirlenmesi, toplu taşıma hizmetinin kapsamı ve bu hizmetlerden ücretsiz veya indirimli yararlanmaya ilişkin usul ve esasların tespiti amacıyla düzenlenmiştir.
Tanımlar
MADDE 3 – (1) Bu Yönetmelikte geçen;
a) Bakanlık: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığını,
ç) Seyahat kartı: 4736 sayılı Kanunun 1 inci maddesinin ikinci fıkrasında sayılan engelliler ve refakatçileri dışındaki kişilerin ücretsiz seyahat hakkından yararlanabilmesi için Bakanlık tarafından düzenlenecek kartı,
d) Şehir içi toplu taşıma hizmetleri: Şehir içi kara ve deniz taşımacılığında taksi, taksi dolmuş, dolmuş, rekreaktif, turistik ve servis amaçlı kullanılan araçlar hariç olmak üzere; demiryolları ve denizyollarının şehir içi hatlarında sunulan toplu insan ulaşımına yönelik hizmetler ile belediyelere, belediyeler tarafından kurulan şirketlere, birlik, müessese ve işletmelere veya belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs veya şirketlere ait olup da mevzuatına göre ayakta yolcu taşıyabilen araçlar ya da demiryolları ve denizyolları araçları kullanılmak suretiyle sunulan şehir içi toplu insan ulaşımına yönelik hizmetleri,
ifade eder.
60 yaş ve üstü bireylerin ücretsiz veya indirimli yolculuk hakkı
MADDE 5 – (1) Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişiler, demiryolları ve denizyollarının şehir içi hatları ile belediyelere, belediyeler tarafından kurulan şirketlere, birlik, müessese ve işletmelere veya belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehir içi toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak yararlanır.
(2) Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişiler, demiryolları ve denizyollarının şehirlerarası hatlarından %50 indirimli olarak yararlanır.
(3) Toplu taşıma araçlarının ait olduğu kurum ve kuruluşlar, belediyeler, belediyeler tarafından kurulan şirketler, birlikler, müessese ve işletmeler, altmış yaş ile altmış beş yaş arasında bulunan kişilerin toplu taşıma araçlarından ücretsiz veya indirimli olarak yararlanmasını sağlayabilir.
Ücretsiz veya indirimli seyahat hakkının kullanımı
MADDE 6 – (1) Ücretsiz veya indirimli seyahat edebilmek için;
c) 5 inci madde kapsamındakiler için nüfus cüzdanı, kullanılır.
(2) Toplu taşıma araçlarından ücretsiz veya indirimli yararlanma amacıyla birinci fıkrada belirtilen belgelerin ibraz edilmesi halinde, ücretsiz veya indirimli seyahat hakkı herhangi bir gerekçeyle engellenemez.
(3) Kişiler, birinci fıkrada belirtilen belgeleri ibraz etmek suretiyle toplu taşıma araçlarından ücretsiz veya indirimli yararlandırılır. Toplu taşıma hizmetini sunan kurum ve kuruluşlar ile belediyeler, ücretsiz veya indirimli seyahat hakkının kullanılması ile ilgili kolaylaştırıcı tedbirler alır.
(5) Seyahat kartları aynı zamanda tanıtım amaçlı olarak da kullanılabilir.
Seyahat kartının şekli ve basımı
MADDE 7 – (1) Seyahat kartında; kişinin Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası, adı, soyadı, doğum yeri, doğum tarihi, hak sahibine yakınlık derecesi, geçerlilik tarihi, seri numarası gibi bilgiler ile fotoğrafı yer alır.
(2) Seyahat kartının şekli, içeriği, ebadı, değiştirme ve geçerlilik tarihi, tahrif ve sahtecilikten korumak maksadıyla seyahat kartı üzerine konulacak güvenlik unsurları ile basım ve teslimat aşamasında uygulanacak sistem ve teknoloji, Bakanlık tarafından belirlenir.
Seyahat kartı başvurusu
MADDE 8 – (1) Bu Yönetmeliğin 6 ncı maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında beli r- tilen seyahat kartını almak için; Bakanlığın belirleyeceği belgelerle birlikte il müdürlüğüne başvuruda bulunulur.
(2) İlgili kuramlardan elektronik ortamda ulaşılan bilgi ve belgeler kişilerden talep edilmez.
Seyahat kartının teslimi
MADDE 9 – (1) Seyahat kartı, hak sahiplerine bedelsiz olarak verilir.
(2) Seyahat kartı, il müdürlüğü tarafından kişinin bizzat kendisine veya kanuni temsilcilerine teslim belgesi imzalatılarak teslim edilebileceği gibi talebi halinde başvuruda belirttiği adrese gönderileb i- lir.
(3) Verilen seyahat kartlarının seri numaraları elektronik ortama aktarılır.
İdari ve cezai işlemler
MADDE 12 – (1) İlgili kurumlar, belediyeler ile belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketler, ücretsiz ve indirimli seyahat hakkının kullanılması ile ilgili olarak gerekli tedbirleri alır.
(2) Ücretsiz veya indirimli seyahat hakkının kullandırılmaması hâlinde bu haktan faydalandırılmayan her kişi için mülki idare amiri tarafından toplu taşıma aracının tarifesi üzerinden elli tam bilet bedeli tutarında idari para cezası uygulanır. Bu maddeye göre verilecek idari para cezaları tebliğinden itibaren bir ay içinde ödenir ve genel bütçeye gelir kaydedilir.
Ücretsiz Seyahat Kapsamında Yapılacak Gelir Desteği Ödemesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik2
Amaç ve kapsam
MADDE 1 – (1) Bu Yönetmeliğin amacı, 8/1/2002 tarihli ve 4736 sayılı Kamu Kurum ve Kuruluşlarının Ürettikleri Mal ve Hizmet Tarifeleri ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kan unun 1 inci maddesinin ikinci ve üçüncü fıkraları kapsamında belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı ile özel deniz ulaşımı aracı için bunların işletmecilerine belediyeler aracılığıyla yapılacak gelir desteği ödemesine ilişkin usul ve esasları belirlemektir.
Belediye aracılığıyla gelir desteği ödemesi yapılacak işletmeciler
MADDE 4 – (1) İşletmecilere belediyeler aracılığıyla, 4736 sayılı Kanun kapsamında sayılan kişileri toplu taşıma hizmetinden herhangi bir ad altında hiçbir ücret talep etmeyerek ücretsiz yararlandırmaları kaydıyla, Bakanlık bütçesine bu amaçla konulan ödenekten ödeme yapılır.
(2) İşletmeciler şehirlerarası toplu taşıma hizmeti için bu ödemeden faydalanamazlar.
(3) Şehir içi kara ve deniz taşımacılığında taksi, taksi dolmuş, dolmuş, rekreatif turistik ve servis amaçlı kullanılan araçlar ücretsiz seyahat ve ödeme kapsamının dışındadır.
Başvuru ve ödeme
MADDE 5 – (1) Belediyeler, şehir içi toplu taşıma hizmeti için yetki vermiş olduğu işletmecilerin adı soyadı/unvanı, yetki belgesinin tarihi, sayısı ve süresi, araç plaka numarası (deniz araçlarında buna muadil sayı veya ayırt edici özellik), ilgili ayda aracın fiilen çalışıp çalışmadığı hususlarına dair bilgileri içeren listenin ekli olduğu yazıyı, her ayın son gününden itibaren beş iş günü içerisinde Genel Müdürlüğe gönderir.
(2) Genel Müdürlük, gerekli incelemeyi yaptıktan sonra ilgili belediyelerin taleplerini beş iş günü içerisinde il bazında icmal tablosu düzenleyerek Bakanlığa gönderir.
(3) Bakanlık, Genel Müdürlükten gelen belgeler ve bilgiler doğrultusunda gelir desteği ödemesinin yapılması amacıyla ilgili il müdürlüklerine icmal tablosunu ve gerekli ödeneği gönderir.
(4) İl müdürlükleri harcama talimatı ve icmal tablosunu ödeme emri belgesine ekleyerek gelir desteği tutarını ilgili belediyelerin bildirmiş oldukları banka hesaplarına aktarır. Aktarılan bu tutarlar, ilgili belediyeler tarafından beş iş günü içerisinde işletmecilerin banka hesaplarına ödenir.
Ödeme miktarı
MADDE 6 – (1) Bu Yönetmelik kapsamında gelir desteği ödemesinden yararlanacak olan işletmecilere;
a) Şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir özel denizyolu ulaşımı aracı için aylık 1000 TL,
b) Diğer ulaşım araçlarından;
1) Ankara ve İstanbul büyükşehir belediyelerinde şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı için aylık 1330 TL,
2) Büyükşehir belediyesi olan diğer illerde şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı için aylık 1000 TL,
3) Büyükşehir belediyesi olmayan illerde şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı için ise aylık 800 TL,
4736 sayılı Kanun kapsamında sayılan kişileri ücretsiz yararlandırmaları kaydıyla gelir desteği ödemesi yapılır.
Denetim
MADDE 7 – (1) Ücretsiz yolcu taşıma hizmeti veren toplu taşıma araçlarının işletmecilerine belediyeler aracılığıyla yapılacak ödemelere ilişkin Genel Müdürlük ve belediyelerin iş ve işlemlerinin denetimi İçişleri Bakanlığı, il müdürlüklerinin iş ve işlemlerinin denetimi ise Bakanlık tarafından gerçekleştirilir. Bu kapsamda hizmet sunan işletmelere ilişkin denetim ise ilgili belediyelerce yapılır.
IV. DEĞERLENDİRME
“Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişilerin şehir içi toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak yararlanabilmesine ilişkin usul ve esaslar, belediyelerdeki uygulamaları ve çözüm önerileri”nin ortaya konması amacıyla yapılan değerlendirmelerimiz aşağıdadır.
1. Yasal Durum
“Toplu taşıma yapmak” hususu belediyelere tanınmış bir imtiyazdır. Bu imtiyazı kullanmak amacıyla, otobüs, deniz ve su ulaşım araçları, tünel, raylı sistem dâhil her türlü toplu taşıma sistemlerini kurmak, kurdurmak, işletmek ve işlettirmek yetkisi Belediyelere, 5393 sayılı Belediye Kanununun 15 inci maddesi ile verilmiştir.
Belediyelerimizin bir kısmı bu yetkilerini, Kanunla kurulmuş olan bağlı kuruluşları (İETT, EGO vb) vasıtasıyla, bir kısmı belediye bünyesinde kurulan Otobüs İşletmeleri, bir kısmı da kurdukları ve sermayesine iştirak ettikleri şirketler vasıtasıyla kullanmaktadırlar.
Bunun yanında, bu alanda özel müteşebbisler eliyle de, toplu taşıma faaliyeti, yukarıda belirttiğimiz “… işlettirmek…” yetkisi dahilinde gördürülmektedir.
Genel itibariyle, belediyelerin ürettikleri mal ve hizmet bedellerinde işletmecilik gereği yapılması gereken ticarî indirimler hariç herhangi bir kişi veya kuruma ücretsiz veya indirimli tarife uygulanamaz. Bu zorunluluk; 4736 sayılı Kamu Kurum Ve Kuruluşlarının Ürettikleri Mal Ve Hizmet Tarifeleri İle Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’un 1 inci maddesinin, birinci fıkrası gereğidir.
Ancak, bu genel kurala getirilen bir çok istisna söz konusudur. Bu istisnalardan bir tanesi de, aynı maddenin üçüncü fıkrası3 ile Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişiler için getirilen istisnadır.
Buna göre, bu kapsamdakiler, belediyelere, belediyeler tarafından kurulan şirketlere, birlik, müessese ve işletmelere veya belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehir içi toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak yararlanırlar.
Belediyeler ile belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketler, ücretsiz seyahat hakkının kullanılması ile ilgili olarak gerekli tedbirleri almak mecburiyetindedirler. Ücretsiz seyahat hakkının kullandırılmaması hâlinde, idari para cezası öngörülmüştür.
Toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz ve indirimli yararlanmaya ilişkin usul ve esaslar, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı4 tarafından çıkarılan Ücretsiz veya İndirimli Seyahat Kartları Yönetmeliği ile düzenlenmiştir.
Değerlendirmemiz açısından önemli olan husus;
1. 65 yaş ve üstü bireylerin ücretsiz yolculuk hakkının nasıl kullanılacağı,
2. Ücretsiz yolculuk yapan bireylerin ücretlerinin nasıl karşılanacağı,
hususudur.
Uygulamada, karşılaşılan sorun ve uygulama farklılıkları da burada kendisini göstermektedir.
Öncelikle, kapsamda olan toplu taşıma hizmetinin neyi ifade ettiği üzerinde durmak gerekmektedir. Bunu ortaya koymak amacıyla, genel olarak şehir içi toplu taşıma hizmetlerinin kapsamını belirlemek gerekir.
Şehir içi toplu taşıma hizmetleri; şehir içi kara ve deniz taşımacılığında taksi, taksi dolmuş, dolmuş, rekreaktif, turistik ve servis amaçlı kullanılan araçlar hariç olmak üzere; demiryolları ve denizyollarının şehir içi hatlarında sunulan toplu insan ulaşımına yönelik hizmetler ile belediyelere, belediyeler tarafından kurulan şirketlere, birlik, müessese ve işletmelere veya belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs veya şirketlere ait olup da mevzuatına göre ayakta yolcu taşıyabilen araçlar ya da demiryolları ve denizyolları araçları kullanılmak suretiyle sunulan şehir içi toplu insan ulaşımına yönelik hizmetleri ifade etmektedir.
Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişilerin ücretsiz olarak yararlanacağı şehir içi toplu taşıma hizmetlerinden belediyelere ait olanlar;
1. Belediyeler, belediyeler tarafından kurulan şirketlere, birlik, müessese ve işletmelere
2. Belediyeler tarafından yetki verilen; özel şahıs ya da şirketlere
ait şehir içi toplu taşıma hizmetleridir.
Yönetmeliğe göre ücretsiz seyahat hakkı şu şekilde kullanılmalıdır:
Ücretsiz seyahat edebilmek için nüfus cüzdanı kullanılır. 65 yaş ve üstü kişiler için, bunun haricinde herhangi bir kart, seyahat kartı vb öngörülmemiş, zorunlu tutulmamıştır.
Toplu taşıma araçlarından ücretsiz yararlanma amacıyla nüfus cüzdanının ibraz edilmesi halinde, ücretsiz seyahat hakkı herhangi bir gerekçeyle engellenemez.
Toplu taşıma hizmetini sunan kurum ve kuruluşlar ile belediyeler, ücretsiz veya indirimli seyahat hakkının kullanılması ile ilgili kolaylaştırıcı tedbirler alır.
Uygulamada, üzerinde durmamız gereken bir başka husus ise; belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı ile özel deniz ulaşımı aracı için bunların işletmecilerine belediyeler aracılığıyla ödeme yapılması hususudur. Bu konuya ilişkin usul ve esaslar Ücretsiz Seyahat Kapsamında Yapılacak Gelir Desteği Ödemesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik ile düzenlenmiştir.
Gelir desteği; belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere ait şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı ile özel deniz ulaşımı aracı işletenlere yapılacaktır ve bunlar işletmeci olarak tanımlanmıştır.
Gelir desteği, belediyeler aracılığı ile Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı5 tarafından yapılmaktadır. İşletmecilere belediyeler aracılığıyla, 4736 sayılı Kanun kapsamında sayılan kişileri toplu taşıma hizmetinden herhangi bir ad altında hiçbir ücret talep etmeyerek ücretsiz yararlandırmaları kaydıyla, Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığının bütçesine bu amaçla konulan ödenekten ödeme yapılır.6
Belediyeler, şehir içi toplu taşıma hizmeti için yetki vermiş olduğu işletmecilerin adı soyadı/unvanı, yetki belgesinin tarihi, sayısı ve süresi, araç plaka numarası (deniz araçlarında buna muadil sayı veya ayırt edici özellik), ilgili ayda aracın fiilen çalışıp çalışmadığı hususlarına dair bilgileri içeren listenin ekli olduğu yazıyı, her ayın son gününden itibaren beş iş günü içerisinde İçişleri Bakanlığı Yerel Yönetimler Genel Müdürlüğüne7 gönderir.
Genel Müdürlükçe listeler tetkik edilerek, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığına gönderilir. Bakanlık, ödeme yapılmak üzere gerekli ödeneği il müdürlüklerine gönderir.
Konunun yasal boyutu açısından ve konumuzu ilgilendiren bir hususta ödeme miktarlarıdır:
Gelir desteği ödemesinden yararlanacak olan işletmecilere;
a) Şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir özel denizyolu ulaşımı aracı için aylık 1000 TL,
b) Diğer ulaşım araçlarından;
1) Ankara ve İstanbul büyükşehir belediyelerinde şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı için aylık 1330 TL,
2) Büyükşehir belediyesi olan diğer illerde şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım ar acı için aylık 1000 TL,
3) Büyükşehir belediyesi olmayan illerde şehir içi toplu taşıma hizmeti veren her bir ulaşım aracı için ise aylık 800 TL,
4736 sayılı Kanun kapsamında sayılan kişileri ücretsiz yararlandırmaları kaydıyla gelir desteği ödemesi yapılır.
2. Uygulama
Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişilerin şehir içi toplu taşıma hizmetlerinden, nüfus cüzdanlarını göstermek suretiyle, ücretsiz yararlanması uygulaması, mevzuatın öngördüğü şekilde yürütülmemektedir.
Uygulamada öne çıkan en önemli hususlar şunlardır:
1. Belediyeler, kapsamdaki vatandaşlara elektronik kart vermektedirler.
2. Belediyeler, kapsamdaki vatandaşlara verdikleri elektronik kartlardan kart ücreti ve yıllık vize ücreti almaktadırlar.
3. Belediyeler herhangi bir kart vermemekte, vatandaşlar nüfus cüzdanları ile toplu ulaşım hizmetlerinden yararlanmaktadırlar.
Uygulamada esas olan, diğer bir ifade ile mevzuatla düzenlenen husus, Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişilerin şehir içi toplu taşıma hizmetlerinden tamamen ücretsiz yararlanmalarını temin etmektir.
Bunu temin için de, aykırı davrananlar için idari para cezası öngörülmüştür.
Uygulamada öne çıkan her üç ana başlığın da, aksaklıkları, mevzuata aykırılıkları söz konusudur.
Öncelikle, belediyelerin kapsamdaki vatandaşlara elektronik kart vermeleri ve bu kartlardan kart ücreti ve yıllık vize ücreti almaları, hiç tereddütsüz usulsüzdür.
Ancak, birçok belediye hizmetin ister bizzat belediyelerce yürütülmesi, şirketine devredilmesi, müessese ve işletmelerince yürütülmesi durumunda, isterse belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs, kooperatif ya da şirketlere yaptırılması durumları fark etmeksizin elektronik kart uygulaması en yaygın uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır.
Kart uygulaması olmayan, bu kapsamdaki vatandaşların nüfus kağıtları ile toplu taşıma hizmetlerinden yararlandığı belediyelerde ise, etkin denetim olmadığından, özellikle toplu taşıma hizmetinin belediye eliyle yürütülmediği yerlerde, engellemelerin yaşandığı, bu hakkın bizzat toplu taşımayı yapan unsurlarca engellenmeye çalışıldığı müşahade edilmektedir.
3. Öneriler
Mevzuatımızda; Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişilerin belediyelerce yürütülen toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak yararlanabilmesi, istisnasız düzenlenmiş kesin kuraldır.
Toplu ulaşım hizmetinin belediyelerce yürütülmesinin yanında belediyeler tarafından kurulan şirket, birlik, müessese ve işletmeler ile belediyeler tarafından yetki verilen özel şahıs ya da şirketlere devredilerek yürütülmesi arasında, ücret uygulaması açısından hiçbir fark ve/veya istisna bulunmamaktadır.
Her durumda; Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişilerin belediyelerce yürütülen toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak yararlanabilmesi mevzuatla güvence altına alınmıştır.
Bu çerçevede yaptığımız tespitler ışığında ve uygulama birliği sağlanması, ücretsiz seyahat hakkının kullanılması ve uygulamayı rahatlatmak açısından bazı çözümlerin bulunması kaçınılmazdır:
a. Bu çözümlerin istatistiki veri toplanmasını engellememesi şarttır.
Bunun için, 65 yaş ve üstü vatandaşlarımızın belediyelerce yürütülen toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz yararlanması esası çerçevesinde, toplu taşıma hizmeti yürüten belediye ve bu hizmeti devrettiği kişi ve kuruluşların, ulaşımı sağlıklı planlayabilmesi, yatırım/ihtiyaç ilişkisini sağlıklı kurabilmesi için, doğru ve yol gösterici analizler yapılabilmesi için, ücretsiz toplu taşıma hizmetinden yararlananların bilinmesine, tespitine ihtiyaç vardır.
Bu nedenle, belediyelerimizin 65 yaş ve üstü vatandaşlarımızın toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz yararlanmalarını temin için, nüfus kağıdı yerine elektronik kartın kullanılması konusunda düzenleme yapılması sağlanmalıdır. Bu kartların da, vatandaşlara belediye veya diğer hizmet sunucuları tarafından ücretsiz verilmesi ve bedelinin Bakanlıkça karşılanması gereklidir.
Bu şekilde bir düzenlemenin tek handikabı ise, elektronik kartların tüm belediye sınırları içerisinde hizmet sunan toplu taşıma araçlarında kullanılmasını sağlayacak elektronik altyapının oluşturulup oluşturulamayacağı konusudur. Zira, farklı yerleşim merkezlerinden geçici olarak gelen bu kapsamdaki vatandaşlarımızın, misafir olarak bulundukları yerdeki toplu ulaşım araçlarının elektronik altyapısına uygun elektronik kartı olmayacağından bunların toplu taşıma hizmetlerinden yararlanmasında sıkıntı olabilecektir.
Bu handikabı da dikkate aldığımızda en iyi çözüm, bu kapsamdaki vatandaşlara kartın tek elden verilmesi, verilen kartların da tüm elektronik cihazlarda kullanılabilir nitelikte olması yönünde düzenlemeler yapılması olacaktır. Kartlar nüfus müdürlüklerinden verilebileceği gibi, Bakanlıkça hazırlanıp, Belediyelere de gönderilebilir.
Burada üzerinde durulması gereken husus, yazılımsal bir husustur. Elektronik kartların her belediyenin veya diğer hizmet sunucularının kullandığı elektronik altyapı ile uyumlu olmasını sağlayacak çözümler üretilmelidir.
b. Gereksiz toplu taşıma imkanından yararlanılmasının önüne geçilmelidir.
Gözlemlerimizden ve belediyelerimizden sıkça aldığımız geri dönüşlerden, temel şikayetlerden birinin, ücretsiz toplu taşıma imkanlarından yararlananların hayati ihtiyaçları olmadan da bu imkandan yararlandıkları yönündedir. Diğer bir ifade ile, günlük ihtiyaçlarını karşılamak için değil de, gezi, dinlenme gibi amaçlarla bu imkanın kullanıldığı yönünde tespitler ifade edilmektedir. Tabii ki, 65 yaş ve üstü vatandaşlarımızın da bu manada şehri gezme, değişik mekanlarını görme hakkı vardır ve olmalıdır da. Bu sağlıklı bir yaşam ve ruh hali için de gereklidir. Ancak, suistimal düzeyindeki kullanımları önlemek amacıyla çözümler üretilmesi kaçınılmazdır.
c. Pik saatlerde, kullanımı azaltacak önlemler üretilmelidir.
Toplu taşımada, yolcu sayısının yüksek olduğu, pik saatler vardır. Bu saatler, genellikle sabah ve akşam iş başlama ve iş çıkış saatleridir. 65 yaş ve üstü Türk vatandaşlarının, ücretsiz toplu taşımadan yararlanmalarının, bu saatlerde sınırlandırılması veya çok düşük tarifelerle ücretlendirilmesi, toplu taşıma sorunlarının da çözülmesine ve kent trafiğinin de rahatlamasına imkan sağlayacaktır. Bunun uygulanabilmesi için de, elektronik kart uygulaması kaçınılmazdır.
d. Uygulamanın, sağlıklı yürütülüp yürütülmediğinin etkin bir şekilde denetlenmesi şarttır.
Üzerinde durulması gereken en önemli hususlardan biri de, uygulamanın aksatılmadan yürütülüp yürütülmediğinin etkin bir şekilde denetlenmesinin sağlanmasıdır. Bunun için, tüm toplu taşıma araçlarının kameralı hale getirilmesi ve uymayanlara caydırıcı nitelikte cezalar verilmesinin temini gerekmektedir.
Tespitlerimizden anlaşılmaktadır ki; ihlal halinde uygulanan idari para cezası caydırıcı olmadığı gibi, etkin denetim ve kontrol sistemi de bulunmamaktadır.
İhlalin, elektronik kart uygulaması olmayan yerlerde, nüfus kağıdı ile bu hizmetin sunulduğu özel halk otobüslerinde daha çok olduğu da dikkate alındığında, bu açıdan da elektronik kart uygulamasına geçişin ne derece önemli olduğu anlaşılmaktadır. Bu nedenle, idari para cezalarının yanında, süreli veya sürekli hizmetten men, yetkinin süreli veya süresiz iptali gibi yaptırımlar getirilmelidir.
4. Sonuç
Şüphesiz, her toplum yaşlı insanına sahip çıkmak zorundadır. Bu sadece Devletin değil, toplumun da görevidir.
Bu çerçeveden baktığımızda; Türk vatandaşı olan altmış beş yaş ve üzeri kişilerin belediyelerce yürütülen toplu taşıma hizmetlerinden ücretsiz olarak yararlanabilmesi uygulaması gereklidir, sosyal devlet ve sosyal belediyecilik anlayışının da bir yansımasıdır.
Ancak bu hizmetin, toplumun diğer kesimlerini veya hizmetin etkin ve verimli sunulmasını olumsuz etkileyecek yanlarını ortadan kaldırmak gerekmektedir.
Tüm belediyeleri kapsayacak, şehir içi toplu taşıma hizmeti yürüten kurum ve kuruluşları kapsayacak ve mağdur etmeyecek bir çözüm üretilmelidir. Hepsinden önemlisi, 65 yaş ve üstü vatandaşlarımızın toplu taşıma hizmetlerinden yaşanan olumsuzluklara maruz kalmadan yararlanmalarını sağlayacak bir sistem kesinlikle tesis edilmelidir.